Sem’a

Mevlevîlik deyince ilk akla gelen semâ, lügatte işitmek manasındadır. Terim olarak, mûsikî nağmeleri dinlerken vecde gelip hareket etmek, kendinden geçip dönmektir. Hz. Mevlânâ zamanında belli bir nizama bağlı kalmaksızın dini ve tasavvufi bir coşkunluk vesilesiyle icra edilen sema, sonradan Sultan Veled ve Ulu Arif Çelebi zamanından başlayarak Pir Âdil Çelebi zamanına kadar tam bir disiplin içine alınmış, sıkı bir nizama bağlanmış; icrası öğrenilir ve öğretilir olmuştur. Böylece XV. yüzyılda son şeklini alan Sema Törenine daha sonra sadece XVII. yüzyılda Nâ’t- ı Şerif eklenmiştir. Sema, sembolik olarak, kâinatın oluşumunu, insanın âlemde dirilişini, Yüce Yaratıcı’ ya olan aşk ile harekete geçişini ve kulluğunu idrak edip “İnsan- ı Kâmil” e doğru yönelişini ifade eder.

Sema Töreni, Nâ’t-ı Şerif’le başlar. Nâ’t-ı Şerif kâinatın yaratılmasına vesile olan, yaratılmışların en yücesi Hz. Muhammed’i öven, Hz. Mevlânâ’nın bir şiiridir. XVII. yüzyılda bestekârlarından “Itrî” adıyla tanınan Buhûrîzâde Mustafa Efendi’nin Rast makamından bestelediği bu na’t-i, na’t-hân ayakta ve sazsız okur. Na’t’i, kudüm darpları izler. Bu Yüce Yaratıcı’ nın kâinata “ol” emridir.

İslâm inanışına göre Allah, insanın önce cansız bedenini yaratmış, sonra ona kendi ruhundan üfleyerek diriltmiştir. Na’t’den sonra yapılan ney taksimi işte bu ilâhî nefesi temsil eder. Taksimden sonra peşrevin başlaması ile şeyh efendi ve semazenler, sema’ meydanında sağdan sola doğru dairevi bir yürüyüşe başlarlar. Semâ’ meydanını üç kez dolaşmaktan ibaret olan bu yürüyüşe “Devr-i Veledi” denir. 

Semahanenin giriş kapısı ile tam karşıdaki kırmızı post arasında var olduğu kabul edilen bir çizgi, semahaneyi iki yarım daireye böler. “Hatt-ı istivâ” denilen bu çizgi, Mevlevilerce kutsal sayılır ve asla üzerine basılmaz.

Dördüncü bölüm, Sultan Veled devridir. Bu, Semazenlerin birbirine üç kere selam vererek, bir peşrevle dairevi yürüyüşüdür. Şekilde gizli ruhun ruha selamıdır. Semâ meydanının sağ tarafından post hizasına gelen semazen, Hatt-ı İstivâ ’ya basmadan ve posta sırt çevirmeden dönerek karşıya geçer. Böylece arkasından gelen semazenle karşı karşıya gelir. Bir an göz göze gelen iki derviş, aynı anda öne doğru eğilerek birbirlerine baş keserler. Buna “Mukabele” denir. 

Postun tam karşısında Hatt-ı İstivâ’nın sema meydanını kestiği noktaya gelen derviş burada da baş keser ve Hatt-ı İstivâ’ ya basmadan yürüyüşüne devam eder. Üçüncü devrin sonunda şeyh efendinin posttaki yerini almasıyla Devr-i Veledi tamamlanır. Bu devirler, şeyh denilen manevi terbiyecinin rehberliğinde Mutlak Hakikat’ i “İlm-el Yakîn” olarak bilişi, “Ayn-el Yakîn” olarak görüşü, “Hakk-al Yakîn” olarak da O’na erişi sembolize eder. Kudümzenbaşının Devr-i Veledî’nin bittiğini ikaz eden vuruşları ile neyzenbaşı kısa bir taksim yapar ve ayin çalınmaya başlar.  Semazen üstündeki siyah hırkayı çıkararak, sembolik olarak, hakikate doğar kollarını bağlayarak bir rakamını temsil eder. Böylece Allah’ın birliğine şehadet eder. Semazenler tek tek şeyh efendinin elini öperek izin alır ve Sema’ya başlarlar.

Sema, her birine “selâm” adı verilen dört bölümden oluşur ve semazenbaşı tarafından idare edilir.

Semazenbaşı, semazenlerin dönüşlerini kontrol ederek intizamı temin eder.

1. Selam, insanın kendi kulluğunu idrak etmesidir.
2. Selam, Allah’ın büyüklüğü ve kudreti karşısında hayranlık duymayı ifade eder.
3. Selam bu hayranlık duygusunun aşka dönüşmesidir.
4. Selam ise insanın yaratılıştaki vazifesine yani kulluğa dönüşüdür. Çünkü İslâm’ da en yüce makam, kulluktur.
5. Selam’ın başlaması ile “postnişin” yani şeyh efendi de hırkasını çıkarmadan ve kollarını açmadan sema’ a girer. Postundan sema’ meydanının ortasına kadar dönerek gelir ve yine dönerek postuna gider. Buna “Post Semâ’ı” denir. Bu arada IV. Selam bitmiş, Son Peşrev ve Son Yürük Semai çalınmış, son taksim yapılmaktadır. Şeyhin posttaki yerini almasıyla Son Taksim de sona erer ve Kur’an-ı Kerîm’den bir bölüm yani “Aşr-ı Şerif” okunur. Son dualar, Allah’ın adı olan “Hû” nidâları ile son selamlaşmalarla Semâ’ Töreni sona erer. Şeyh Efendi’den sonra semazenler ve mutrıp da şeyh postunu selâmlayıp semahaneyi terk ederler.

Sema’ eden canlara Semazen denilmiştir. Mevlevilikte dönmek tabiri yoktur. Mevleviler Sema’ eder. Her tarikatın zikir ederken (Allah’ı anarken) kendilerine özgü bürhanları vardır. Mevleviliğin de bürhanı Sema’ dır.

Mevlevilik, Mevlânâ Celâlettin Rumi adına, oğlu Sultan Veled tarafından kurulan tarikatın adıdır. Mevlânâ Celâlettin Rumi (1207-1274) dostlarının katıldığı özel toplantılar düzenler, tasavvufi ve dini sohbetler yapar, şiir söyler, zikrederek sema ederdi. Zamanla bir tören niteliği kazanan bu toplantılar belli kurallara, belli görüş ve düşünce ilkelerine bağlandı.

Mevleviliğin Özü ve Anlamı

Sünni tarikatların en büyüklerinden biri sayılan Mevlevilik, Allah ile evrenin birliği görüşüne dayanır. Allah, yarattığı evrende görünüş (tecelli) alanına çıkar. Evrende var olmak, Allah’ın bir görünüşüdür. Gerçek varlık Allah’tır. Her şey Allah’tan gelir, sonunda gene Allah’a dönecektir. Allah, bir bütünlük içinde evreni kuşatır. Allah’tan başka varlık yoktur. Mevleviliğin benimsediği ve Mevlânâ’nın eserlerinde dile gelen bu anlayış, yeni değildir; varlık birliği (vahdeti Vücut) görüşüne dayanır. İnsanda, ruh denen, tanrısal bir öz vardır. Evren yaratıldıktan sonra bu öz, insan varlığının ortaya çıkışı sonucu, bedene girdi. Öz yurdundan, tanrısal ülkeden ayrıldı. Şimdi, geldiği yere kavuşmanın derin özlemi içinde çırpınır durur. Ruh, insan varlığının en yüce özüdür. İnsana insanlık değeri kazandıran bir cevherdir. İnsanı gerçeğe ulaştıran, tanrısal özün sırlarına erdiren, akıl değil aşktır. Aşk, insanın özünde, Allah’a karşı duyulan en derin bir özlem niteliğini taşır. Aşkın özünde dile gelen, sezgidir. Aşk ile sezgi birbirini bütünleyen iki manevi güçtür. Onlar birbirinden ayrılmaz, biri ötekini gerekli kılar. Sezgi ile aşk, insan ruhunun kavrayış, anlayış gücüdür; bilme, öğrenme yeteneğidir. İnsan, yalnız aşk ile olgunlaşır, gerçekleri, tanrısal sırları kavrayabilecek olgunluğa (kemale) ulaşır. Bütün yaratıklar, gök katları (felekler) bu aşk ile dönerler (sema ederler), kendi dillerince (hal diliyle) Allah’ı anarlar (zikrederler). Allah, sürekli yaratış eylemi içinde olan, daima kendini yenileyen, bütün varlık evrenini bir yüce bütünlük içinde kuşatan son iradedir, son sevgidir, nurdur. Her türlü tanımın, açıklamanın, anlatımın üstündedir. Onun varlığı, insan aklının sınırlarını, kavrayış yeteneklerini aşar. İnsan, gönlünü aşk ile, Allah sevgisi ile doldurursa, Allah’ı gönlünde duyar, gönül gözüyle görür, gönül diliyle konuşur. Allah aşkı insanın içine dolunca, insan, Allah’tan başka bir varlık görmez olur. Her an kendinin Allah katında olduğunu, her anının, her yanının Allah ile dolduğunu sezer, gönlünde duyar. İnsan, Allah’ın dile geldiği, söz ve ses olarak tecelli ettiği bir varlıktır, kelâmullahı nâtıktır. Allah’ın, konuşan, söyleyen kelamıdır.

Allah, değişik biçimler içinde, ayrı ayrı niteliklerle görünüş alanına çıkar. Bu yüzden insanın evrende gördüğü değişik varlık türleri, renk, ses, uyum (ahenk), düzen, güzellik gibi nitelikler Allah’ın görünüşünden başka bir şey değildir.