TÜRKİYE’NİN ÇEVRE DOSTU YER ALTI MİRASI: BOR

Zengin bor rezervlerine sahip olan Türkiye, kapasitesiyle dünyadaki talebin yüzde 59’unu karşılıyor.

Yeraltı kaynakları açısından zengin bir ülke olan Türkiye’nin sahip olduğu en değerli madenlerinden biri şüphesiz bor. Öyle ki Türkiye, bor rezervleri bakımından dünyanın bir numaralı ülkesi konumunda bulunuyor. Türkiye’nin ardından sırayı ABD, Çin, Rusya, Kazakistan ve Güney Amerika alıyor.

İlk çalışmalar 1800’lü yıllarda başladı

Dünyada 4 bin yıldır varlığı bilinen borun Türkiye’de ne zaman keşfedildiğine ilişkin kesin bir bilgi bulunmuyor. Ancak Doğu Roma İmparatorluğu döneminden beri Anadolu topraklarında bu değerli madenin varlığının bilindiği tahmin ediliyor.

Türkiye’de borla ilgili çalışmaların geçmişi 1800’lü yıllara dek uzanıyor. 1865’te bir Fransız şirketine 20 senelik işletme imtiyazı verilmesiyle borla ilgili çalışmalar başladı. 1900’lü yılların ilk çeyreğine kadar pek çok yabancı şirket bu imtiyazlar sayesinde bor madenlerini işletti.

Eti Maden tarafından işletiliyor

Yabancı işletmelere verilen imtiyazlar 1944’te sona erdi. Dünya bor rezervlerinin yüzde 73’üne sahip Türkiye’de, yerli kuruluşların yaptığı ilk çalışmalar da aynı dönemlerde başladı. Çalışmaları Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) ve Etibank gibi kuruluşlar yürüttü. Türkiye’de borla ilgili çalışmaları 1978’den bu yana Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü yapıyor.

Bor ihracatında rekor seviyelere ulaşıldı

Doğada 200’den fazla bor minerali bulunuyor. Ancak bunların hepsi aynı değeri taşımıyor. Türkiye bu konuda da şanslı bir ülke… Çünkü Türkiye’de en fazla tinkal, kolemanit ve üleksit çıkarılıyor. Bunlar, ticari öneme sahip minareler arasında yer alıyor.

Eti Maden’de üretilen bor ürünleri, Türkiye’nin bu konudaki bütün ihtiyacını karşılıyor. Bununla da kalmayarak önemli bir kısmı yurt dışına gönderiliyor. Bugün yüzden fazla ülkeye bor ihracatı yapılıyor. Türkiye 2018 itibarıyla dünya bor ürünleri talebinin yüzde 59’unu karşılıyor.

Özellikle son yıllarda bu konuda büyük atılımlar yaşanıyor. Son üç yıla bakıldığında ortaya çıkan tabloda, Türkiye’nin bor ihracatında rekor seviyelere ulaştığı görülüyor. 2016’da Eti Maden 1,8 milyon ton bor satışı gerçekleştirirken bu rakam 2017’de 2,2 milyon tona, 2018’de ise 2,4 milyon tona ulaştı.

Borun ileri teknolojiyle işlenmesi hedefleniyor

Borun 250 farklı uygulama alanı bulunuyor. Bugüne kadar boru ham madde olarak dünyaya ihraç eden Türkiye’de, bu konuda da önemli gelişmeler yaşanıyor. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Fatih Dönmez, geçtiğimiz aylarda yaptığı açıklamada Eti Maden’in yeni dönemdeki vizyonunun, geleneksel bor ürünlerinden ileri teknolojide kullanılan bor üretimine geçiş yönünde olacağını açıkladı. Dönmez, konuyla ilgili olarak şöyle konuştu:

“Borda önemli bir teknoloji hamlesi başlattık ve inşallah Türkiye bu alanda sadece ham madde değil, işlenmiş ürün ihracatında da önemli bir yere gelecek.”

Bununla ilgili olarak teknolojik alt yapı çalışmalarına başlandı bile. Böylece zengin bor rezervlerine sahip olan Türkiye, ham madde satışının yanı sıra boru işleyerek daha büyük kazançlar elde edebilecek.

Türkiye’de, dünyaya 400-500 yıl yetecek kadar bor rezervi bulunduğunu söyleyen Prof. Dr. Emin Çiftçi, “Ülkemizde çıkarılan bor mineralleri ekonomik anlamda çok değerli” diyor.

Dünyada bilinen bor rezervlerinin yüzde 73’ü Türkiye’de bulunuyor. Bu da bor madenini Türkiye için çok önemli kılıyor. İstanbul Teknik Üniversitesi Maden Fakültesi Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Emin Çiftçi, borla ilgili merak edilenleri TRT Haber’e anlattı.

Bor neden bu kadar önemli bir maden?

Bor madenciliği, diğer madenlere göre çok daha kolay. Aman aman derinliklerde değil bunlar. Yine açık işletmeyle alındığı için bunların işletme maliyetleri ve madencilikle gelen riskleri minimum düzeyde. Kömür veya metalik madenlerin, mesela altının madenciliği çok sorunlu. Beraberinde riskler oluyor. Altının saflaştırılması sürecinde asitler ve zararlı kimyasallar kullanılıyor. Borda ise öyle bir şey yok.

Bor rezervleri ülkemizin hangi bölgelerinde bulunuyor?

Batı Anadolu’da Kütahya, Eskişehir, Bursa ve Balıkesir illerinde çok zengin bor yatakları oluşmuş. Rezerv olarak konuşursak dünyada bize rakip olabilecek bir ülke yok. Türkiye, rezervlerin yüzde 73’üne sahip. Bunlar bilinen rezervler. İlave rezervlerin bulunması da çok olası.

Türkiye’de çıkarılan bor, kalite anlamında nasıl?

Doğada 200-250 civarında bor elementini içeren mineral var. Bunların kazanım noktasında sayısı 10-12’ye geçmiyor. Türkiye’de kolemanit, tinkal ve üleksit çıkarılıyor. Ülkemizde çıkarılan borun mineralleri ekonomik anlamda çok değerli. Bazı sektörlerde belli bor mineralleri tercih ediliyor. Bunların birçoğu da bizde değişik oranda bulunuyor.

Ülkemizde borla ilgili yapılan çalışmalar yeterli mi?

Borun özel bir önemi var. Bu yüzden Türkiye’de 1978’de bor madenleri tamamen kamulaştırıldı. Eti Maden, bu maden sahalarının imtiyazlı haklarına sahip ve madencilik onun üzerinden yürüyor. Borla ilgili olarak Türkiye iyi bir yerde ama daha da iyi yerlere gelecek. Bu konuda Ulusal Bor Endüstrisi (BOREN) de çalışıyor. BOREN, borla ilgili Ar-Ge çalışmaları ve proje destekleme gibi konuları üstlenmiş vaziyette ve inanılmaz işler yapıyorlar. 600’ün üzerinde projeyi desteklediler. Bunlar borun kullanım alanını yaygınlaştırma adına yapılan gerçekten güzel çalışmalar. Bu konuda gayet iyi gidiyoruz. Devlet, borun öneminin bilincinde. Ben ileriye dönük çok iyi şeyler düşünüyorum.

Borun çok geniş bir kullanım alanı olduğunu biliyoruz. Bu konuyu birkaç örnekle açabilir misiniz?

Mesela sağlık. Kanser gibi bazı hastalıkların tedavisinde bor kullanılıyor. Tarımda kullanılıyor. Bitkiler için olmazsa olmaz elementler vardır. Karbon, azot, fosfat, potasyum olmazsa olmaz. Bor, eser element kategorisinde yer alıyor. Bor olmasa da bitkiler büyüyor. Ama bor olduğu zaman bitkilerin verimi artıyor. Yine metalürji de çok önemli. Borun bir özelliği de katıldığı maddeye, ısıya dayanıklılık ve sertlik vermesi. Bu nedenle özel alaşımlar açısından çok önemli bir madde. Borun kullanım alanları arasında cam sanayisi de önemli yer tutuyor. Bor katılmamış bir camı fırına koyduğunuzda parçalanacaktır. Ya da sıcak bir camı dışarı çıkardığınızda oradaki şok soğumaya dayanamıyor. Ama bor, cam yüzeyine özel bir özellik katıyor ve cam daha dayanıklı bir hale geliyor. Bir de yakıt olayı var. Bor yakıt pillerinde hidrojen kaynağı olarak hidrojeni tutuyor. Maksimum bir depolama kapasitesi var.

Bor aynı zamanda çevre dostu olma özelliği ile de öne çıkıyor tabii…

Geleneksel hidrokarbonlarla mukayese ettiğiniz zaman bir defa atık olayı yok. Çevre dostu; yani bir emisyon üretmiyoruz. Atığı da tekrar geri kazanabilmeniz mümkün.

Bor önümüzdeki yıllarda daha da önem kazanacak diyebilir miyiz?

Türkiye’nin, dünyayı aşağı yukarı 400-500 yıl besleyebilecek rezervleri var. Bu başka hiçbir ülkede yok. Bizim burada yapmamız gereken borun teknolojisini, Ar-Ge’sini geliştirmek. Çünkü fosil yakıtlar bir gün bitecek. Bu kaçınılmaz bir şey. Alternatiflerden biri de bu.